جنگ بویبجَنْگ بُوَیْب، یکی از نبردهای مشهور عرب با سپاه ساسانی، در کنار رودخانۀ بویب در عراق که به پیروزی عرب‌ها انجامید. ۱ - موقعیت رود بویبرود بویب، از شاخه‌های فرات، از نزدیک محل کوفۀ کنونی می‌گذشت و در روزگار ساسانیان مرداب فرات به شمار می‌رفت. [۶]
اطلس تاریخ الاسلام حسین مونس، قاهره، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
[۷]
کمال، احمد عادل، الطریق الی المدائن، ج۱، ص۲۴۹، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
[۸]
کمال، احمد عادل، الطریق الی المدائن، ج۱، ص۴۲۷، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
۲ - نام‌های دیگر جنگ بویباین جنگ را «نبرد مهران»، «نبرد نُخَیله» و «یوم الاَعشار» نیز خوانده‌اند. [۱۱]
ابن حبیش، عبدالرحمان، الغزوات، ج۲، ص۹۳، به کوشش سهیل زکار، بیروت، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
[۱۲]
کمال، احمد عادل، الطریق الی المدائن، ج۱، ص۴۲۴، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
۳ - تاریخ وقوع جنگدربارۀ تاریخ وقوع جنگ بویب اتفاق نظر وجود ندارد. بعضی آن را در حوادث رمضان ۱۳/نوامبر۶۳۴، [۱۴]
ابن حبیش، عبدالرحمان، الغزوات، ج۲، ص۹۶، به کوشش سهیل زکار، بیروت، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
[۱۵]
تقی‌زاده، حسن، از پرویز تا چنگیز، ج۱، ص۱۸۹، تهران، ۱۳۴۹ش.
[۱۶]
کمال، احمد عادل، الطریق الی المدائن، ج۱، ص۴۲۴، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
اما بیشتر مورخان آن را در ۱۴ق آورده‌اند. [۱۸]
ابن خیاط، خلیفة، تاریخ، ج۱، ص۹۸، به کوشش اکرم ضیاء عمری، نجف، ۱۳۸۶ق/۱۹۶۷م.
[۱۹]
یعقوبی، احمد، تاریخ، ج۲، ص۱۲۱، نجف، ۱۳۵۸ق.
[۲۰]
اصفهانی، حمزه، تاریخ سنی ملوک الارض و الانبیاء، ج۱، ص۱۲۱، بیروت، دارمکتبة الحیاة.
[۲۱]
Caetani، L، ج۱، ص۱۶۹، Annali dell’Islām، Hildesheim/New York، ۱۹۷۲.
[۲۲]
Vaglieri، LV، ج۱، ص۶۱، » The Partiarchal and Umayyad Caliphates «، The Cambridge History of Islam، volI (A)، eds PM Holt et al، Cambridge، ۱۹۷۰.
[۲۳]
زرین کوب، عبدالحسین، تاریخ ایران بعد از اسلام، ج۱، ص۳۱۴، تهران، ۱۳۶۲ش.
به هرحال، گزارش یاقوت که این جنگ را مربوط به روزگار خلافت ابوبکر (د جمادی الآخر۱۳/اوت۶۳۴) دانسته، نادرست است.۴ - شرح جنگ بویبشرح جنگ بویب، بیشتر براساس روایات ابو مخنف(همین مقاله)، سیف بن عمر تمیمی و ابن اسحاق (همین مقاله) به ما رسیده است [۲۵]
بلاذری، احمد، فتوح البلدان، ج۱، ص۲۵۳، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۶۵م.
[۲۸]
ابن حبیش، عبدالرحمان، الغزوات، ج۲، ص۸۵، به کوشش سهیل زکار، بیروت، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
هرچند که مداینی نیز در کتاب گم شدۀ فتوح‌العراق، اخبار این جنگ را نقل کرده بوده‌است. [۲۹]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۱۱۵.
اگرچه مفصل‌ترین گزارش از آنِ سیف بن عمر است، اما محققان روایات او را مبالغه‌آمیز، غیردقیق و مشحون از تعصب‌های قبیله‌ای دانسته‌اند. [۳۰]
امین، احمد، ضحی الاسلام، ج۲، ص۳۴۳، قاهره، ۱۳۵۳ق/۱۹۳۵م.
[۳۱]
زرین کوب، عبدالحسین، تاریخ ایران بعد از اسلام، ج۱، ص۲۹۴، تهران، ۱۳۶۲ش.
[۳۲]
زرین کوب، عبدالحسین، تاریخ ایران بعد از اسلام، ج۱، ص۳۱۳، تهران، ۱۳۶۲ش.
[۳۳]
عسکری، مرتضی، عبدالله بن سبا و اساطیر اخری، ج۱، ص۶۱_ ۶۴، بیروت، ۱۳۹۳ق/۱۹۷۳م.
[۳۴]
عسکری، مرتضی، عبدالله بن سبا و اساطیر اخری، ج۲، ص۵-۶، تهران، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م.
۴.۱ - روایت ابومخنفبه روایت ابومخنف، تا یک سال پس از شکست مسلمانان در نبرد جِسر، با آن‌که مُثَنّی بن حارثۀ‌شیبانی عریان را به جنگ فرا می‌خواند، اما عمر بن خطاب اقدامی نکرد و آن‌گاه که خلیفه مردم را به جهاد دعوت کرد، مردم سرباز زدند. چندی بعد، جَریر بن عبدالله بَجَلی خواست با طایفه بجیله برای جنگ به شام رود. خلیفه آن‌ها را با وعدۀ پاداش و غنیمت، به جنگ در عراق تشویق کرد و به همراه عده‌ای از اهل رِدّه روانۀ آن‌جا ساخت. [۳۵]
بلاذری، احمد، فتوح البلدان، ج۱، ص۲۵۳، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۶۵م.
[۳۶]
اصفهانی، حمزه، تاریخ سنی ملوک الارض و الانبیاء، ج۱، ص۱۲۱، بیروت، دارمکتبة الحیاة.
[۳۷]
دینوری، احمد، الاخبار الطوال، ج۱، ص۱۱۴، به کوشش عبدالمنعم عامر و جمال الدین شیال، قاهره، ۱۹۶۰م.
[۳۸]
زرین کوب، عبدالحسین، تاریخ ایران بعد از اسلام، ج۱، ص۹، تهران، ۱۳۶۲ش.
[۳۹]
زرین کوب، عبدالحسین، تاریخ ایران بعد از اسلام، ج۱، ص۳۱۲-۳۱۳، تهران، ۱۳۶۲ش.
۴.۲ - گزارش بلاذریبه گزارش بلاذری، به فرمان یزدگرد سوم، [۴۱]
دینوری، احمد، الاخبار الطوال، ج۱، ص۱۱۴، به کوشش عبدالمنعم عامر و جمال الدین شیال، قاهره، ۱۹۶۰م.
شاهنشاه ایران، مهران، پسر مهربُنداد همدانی. [۴۳]
دینوری، احمد، الاخبار الطوال، ج۱، ص۱۱۴، به کوشش عبدالمنعم عامر و جمال الدین شیال، قاهره، ۱۹۶۰م.
با ۱۲هزار سپاهی، روانۀ نبرد شد [۴۴]
دینوری، احمد، الاخبار الطوال، ج۱، ص۱۱۴، به کوشش عبدالمنعم عامر و جمال الدین شیال، قاهره، ۱۹۶۰م.
بر پایۀ برخی از گزارش‌های منقول. مهران از سوی دو تن از بزرگان ساسانی، فیروزان و رستم برای مقابله با اعراب برگزیده، و یا پیشنهاد شد. به هر حال، سردار ساسانی که خود از پهلوانان ایران بود، [۴۶]
دینوری، احمد، الاخبار الطوال، ج۱، ص۱۱۵، به کوشش عبدالمنعم عامر و جمال الدین شیال، قاهره، ۱۹۶۰م.
از مداین راهی حیره شد و بر ساحل شرقی فرات اردو زد، در حالی که سپاه مسلمانان بر ساحل دیگر رودخانه بودند. [۴۹]
کمال، احمد عادل، الطریق الی المدائن، ج۱، ص۴۲۷، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
در این زمان، گروهی از قبایل مسیحی عرب، مانند نَمِر و بنی تَغلِب نیز به مسلمانان پیوستند. ۴.۳ - فرماندهی مسلمانانبعضی از روایت‌ها، جریر بن عبدالله و برخی دیگر مثنی بن حارثه را فرمانده کل سپاه مسلمانان دانسته، و جریر را تحت امر او شمرده‌اند. به علاوه، چنین می‌نماید که هر قبیله‌ای زیر فرمان رئیس خویش بود. [۵۱]
بلاذری، احمد، فتوح البلدان، ج۱، ص۲۵۴، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۶۵م.
[۵۲]
دینوری، احمد، الاخبار الطوال، ج۱، ص۱۱۴، به کوشش عبدالمنعم عامر و جمال الدین شیال، قاهره، ۱۹۶۰م.
به فرمان عمر، مسلمانان فقط در صورت پیروزی اجازه داشتند از رود و پل بگذرند. از این‌رو، سپاه عرب بر ساحل شرقی رود بویب، و یا در محل نُخَیله [۵۸]
حموی، یاقوت، بلدان، ج۴، ص۷۷۱.
مستقر شد. [۶۱]
بلاذری، احمد، فتوح البلدان، ج۱، ص۲۵۴، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۶۵م.
سرانجام مهران از یکی از پل‌های فرات گذشت و جنگ در گرفت. به روایت سیف، سپاه ساسانی از سه صف تشکیل شده بود که هر صف یک فیل جنگی داشت و پیادگان در جلو فیلان حرکت می‌کردند. [۶۳]
تقی‌زاده، حسن، از پرویز تا چنگیز، ج۱، ص۱۸۸، تهران، ۱۳۴۹ش.
در جریان جنگ، مسعود بن حارثه، برادر مثنی کشته شد و نبرد شدت گرفت، اما عاقبت مهران به قتل رسید و سپاه بی‌سردار ساسانی گریختند. [۶۴]
بلاذری، احمد، فتوح البلدان، ج۱، ص۲۵۴، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۶۵م.
[۶۷]
ابن حبیش، عبدالرحمان، الغزوات، ج۲، ص۹۱، به کوشش سهیل زکار، بیروت، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
[۶۸]
دینوری، احمد، الاخبار الطوال، ج۱، ص۱۱۵، به کوشش عبدالمنعم عامر و جمال الدین شیال، قاهره، ۱۹۶۰م.
به هرحال، بر سر تقسیم غنایم بازمانده از مهران، میان دو سردار عرب اختلاف افتاد، تا سرانجام مثنی لباس و سلاح‌های مهران را میان ایشان تقسیم کرد. [۶۹]
بلاذری، احمد، فتوح البلدان، ج۱، ص۲۵۴، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۶۵م.
۴.۴ - قتل و غارت اعرابسپاه عرب در بویب غنایم و اسیر بسیار به چنگ آورد. براساس روایات، عرب‌ها این جنگ را بدان سبب بوم‌الاعشار خواندند که بسیاری از آنان هر یک ۱۰ تن از لشکر ساسانی را کشته بودند. [۷۲]
زرین کوب، عبدالحسین، تاریخ ایران بعد از اسلام، ج۱، ص۳۱۳، تهران، ۱۳۶۲ش.
اما در شمار کشتگان ایرانی، بسیار مبالغه شده است، حتی گاه از عدد ۱۰۰هزار یاد کرده‌اند. ظاهراً پیوستن قبایل عرب مسیحی به سپاه مسلمانان، در پیروزی ایشان مؤثر بوده است. به هر حال مثنی گروهی از سپاهیان خود را به تعقیب فراریان فرستاد. بازماندگان سپاه ساسانی نیز به ساباط (= وَلاش‌آباد، در ساحل غربی دجله) پناه بردند. اعراب روستاهای اطراف را غارت کردند و سپس بازگشتند، بر اثر این جنگ، مسلمانان بر ناحیۀ سواد تا ساحل غربی دجله مسلط شدند. [۷۶]
دینوری، احمد، الاخبار الطوال، ج۱، ص۱۱۵-۱۱۶، به کوشش عبدالمنعم عامر و جمال الدین شیال، قاهره، ۱۹۶۰م.
[۷۷]
تقی‌زاده، حسن، از پرویز تا چنگیز، ج۱، ص۱۸۹، تهران، ۱۳۴۹ش.
۵ - فهرست منابع(۱) ابن حبیش، عبدالرحمان، الغزوات، به کوشش سهیل زکار، بیروت، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م. (۲) ابن ندیم، الفهرست. (۳) اطلس تاریخ الاسلام حسین مونس، قاهره، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م. (۴) امین، احمد، ضحی الاسلام، قاهره، ۱۳۵۳ق/۱۹۳۵م. (۵) بلاذری، احمد، فتوح البلدان، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۶۵م. (۶) تقی‌زاده، حسن، از پرویز تا چنگیز، تهران، ۱۳۴۹ش. (۷) حمزه اصفهانی، تاریخ سنی ملوک الارض و الانبیاء، بیروت، دارمکتبة الحیاة. (۸) خلیفة بن خیاط، تاریخ، به کوشش اکرم ضیاء عمری، نجف، ۱۳۸۶ق/۱۹۶۷م. (۹) دینوری، احمد، الاخبار الطوال، به کوشش عبدالمنعم عامر و جمال الدین شیال، قاهره، ۱۹۶۰م. (۱۰) زرین کوب، عبدالحسین، تاریخ ایران بعد از اسلام، تهران، ۱۳۶۲ش. (۱۱) طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری. (۱۲) عبدالمؤمن بن عبدالحق، مراصد الاطلاع، به کوشش علی محمد بجاوی، بیروت، ۱۳۷۳ق/۱۹۵۴م. (۱۳) عسکری، مرتضی، عبدالله بن سبا و اساطیر اخری، ج۱، بیروت، ۱۳۹۳ق/۱۹۷۳م، ج۲، تهران، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م. (۱۴) کمال، احمد عادل، الطریق الی المدائن، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م. (۱۵) یاقوت حموی، بلدان. (۱۶) یعقوبی، احمد، تاریخ، نجف، ۱۳۵۸ق. (۱۷) Caetani، L، Annali dell’Islām، Hildesheim/New York، ۱۹۷۲. (۱۸) id، Chronographia islamica، Rome، ۱۹۱۲. (۱۹) Vaglieri، LV، » The Partiarchal and Umayyad Caliphates «، The Cambridge History of Islam، volI (A)، eds PM Holt et al، Cambridge، ۱۹۷۰. (۲۰) Zarrinkūb، AH، » The Arab Conquest of Iran and its Aftermath «، The Cambridge History of Iran، vol IV، ed RNFrye، Cambridge، ۱۹۷۵؛ ۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «جنگ بویب»، شماره۵۱۹۲. رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه بزرگ اسلامی
|